sibche-blue-logo
دانلود برنامه از سیب ایرانی

نقاره زنی در مشهد

مراسم نقاره زنی که اکنون در مشهد برگزار می‌شود، آیینی است پسندیده و به یادماندنی؛ و نمادی است مورد احترام که نشان‌دهنده اعتبار، عظمت و شکوه حرم امام رضا علیه السلام است.
مراسم نقاره زنی در مشهد

مراسم نقاره زنی که اکنون در مشهد برگزار می‌شود، آیینی است پسندیده و به یادماندنی؛ و نمادی است مورد احترام که نشان‌دهنده اعتبار، عظمت و شکوه حرم امام رضا علیه السلام است. این آیین یادگاری قدیمی است که قرن ها قبل از رواج در حرم امام رضا، در ایران و دیگر کشورها متداول بوده است..

آیین نواختن کوس، دُهل، کرنا و شیپور که به تدریج شکل خاصی از آن در ایران باستان، نقاره کوبی نام گرفته است و از ایران به کشورهای دیگر راه یافته، از گذشته های دور در سرزمین های مختلف و در سفر و حضر، جنگ و صلح و شادمانی و عزا رایج بوده است.

نقاره نوازی از عهد باستان در پایتخت و شهرهای مهم ایران مرسوم بوده و همه روزه پیش از طلوع و غروب آفتاب با نوبت نوازی خورشید را بدرقه و استقبال می کردند. ویلیامز جکسن نقاره کوبی در وقت غروب آفتاب را یادگار دوران کهن آفتاب پرستی می داند و مادام ژان دیولافوا می نویسد که نقاره چیان با آن کرنای بلند قبل از طلوع آفتاب و بعد از خروج آن در بالای عمارت نقاره خانه و به رسم نیاکان باستانی خود به آفتاب که بزرگ ترین نماینده ی قوای طبیعت است، سلام می دهند.

پس از آن در دوران مختلف تاریخی و در میان سلسله های مختلف رایج بوده است. استفاده از طبل و کرنا و شیپور در جنگ ها بیشتر به منظور اطلاع رسانی و اعلام خبر ورود سپاه به یک سرزمین یا تشویق سربازان در جنگ یا برچیدن اردوگاه ها و سان نظامی و یا رویدادهای بزرگ نظامی همچون فتح و پیروزی و اعلان جنگ مرسوم بوده و در زمان صلح و آرامش بیشتر در جشن ها و اعیاد ملّی و مذهبی یا مراسم سوگواری و تشریفات درباری، مانند جلوس پادشاه بر تخت سلطنت، اعلام خبر ورود به شهر، تاجگذاری یا موارد دیگر از قبیل ولادت و مرگ شاهان و شاهزادگان و دیگر مراسم مهم اجتماعی و هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می شده است.

از اواخر دوره ی ناصرالدین شاه با رواج آلات موسیقی اروپایی، به تدریج از اهمیت نقاره خانه ها کاسته شد و نقاره نوازی جنبه ی تجمّل و تشریفات یافت و به جای نقاره چیان، اعضای کنسرت موسیقی نوازان در محافل جشن و سرور ظاهر شدند و کارایی نقاره و نقاره خانه به تدریج کاهش یافت و از تعداد نقاره چیان و ابزارهای نقاره نوازی کاسته شد و این سنّت قدیمی به آهستگی رو به فراموشی گذاشت؛ امّا چون تا اواخر عهد قاجاریه هنوز هم نقاره خانه مظهر اقتدار پادشاهی و اعلام حاکمیت به شمار می رفت در پایتخت نواخته می شد، چنان که به نوشته عبداللّه مستوفی، پس از فتح تهران، رضاشاه با تصرف نقاره خانه و تغییر محل آن به سر درِ ارگ تهران، در عمل اقتدار خویش را نشان داد و نقاره خانه جدیدی در سر درِ باغ ملّی(میدان مشق) بنا کرد. امّا پس از آن در عهد پهلوی این آیین از رونق افتاد و فقط در مشهد و در نقاره خانه آستان قدس رضوی این رسم قدیمی با همان ابزار و شیوه همچنان اجرا می گردید.

با گذشت زمان و در اثر بی توجهی این سنّت قدیمی در دوران پهلوی منسوخ شده از میان رفت و اکنون فقط در مشهد و در نقاره خانه حضرت امام رضا علیه السلام به طور رسمی و در مواقع معین و با همان سبک و سیاق قدیمی و به طور منظم و دائم نواخته می شود و در خارج از ایران، در بعضی از کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان و ازبکستان نیز در مراسم استقبال رسمی از میهمانان از گروه نقاره چیان استفاده می شود که به تناسب اهمیت مراسم، تعداد کرنانوازان و دف داران متفاوت است و معمولاً حداقل دو کرنانواز و دف نواز با همان کرناهای قدیمی که حدود 20/1 متر طول دارد به اجرای مراسم می پردازند و هنوز این سنت کهن را زنده نگه داشته اند.

پیشینه نقاره نوازی در آستان قدس رضوی

اگر چه از زمان دقیق و چگونگی پیدایش رسم نقاره نوازی در آستان قدس رضوی اطلاع روشنی در دست نیست، امّا رواج و دوام این سنت دیرینه ایرانی در اماکن متبرکه، نشان می‌دهد که مسلمانان ایرانی با برقراری مراسم نقاره نوازی در بارگاه رضوی به این رسم که ریشه در فرهنگ ایرانی دارد، رنگ اعتقادی داده و بدین گونه با حفظ آن به یکی دیگر از مظاهر هنر و فرهنگ مسلمان ایرانی هویت بخشیده‌اند.

نواختن نقاره از زمان هاى قديم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است. اما اين که اين رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت يک سنّت درآمده، معلوم نيست. نه نويسندگان در باره ي آن چيزى نوشته اند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چيزى را نشان مى دهد. اما از نشانه هاى تاريخى چنين برمى آيد که در قرن دهم ، نواختن نقاره معمول بوده است.

اما… چرا اين شيوه در بارگاه امام رضا(ع) مرسوم شده ، چه کسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى اين کار رواج يافته است ، معلوم نيست ، و هر کس بر پايه ذوق و برداشت خود ، براى آن انگيزه اى بيان مى کند. به اين برداشتها توجه کنيد :

ـ از آن جا که امام رضا (ع) عنوان ولايتعهدى داشته و ايشان را سلطان مى خوانده اند ، نواختن نقاره در بارگاه ايشان معمول شده است.

ـ شايد زمانى براى پاسدارى از حرم مطهر و مشهد ، در آن جا لشکريانى بوده اند که براى اعلام آمادگى ايشان نياز به نواختن نقاره بوده ، و سپس اين رسم به سان يک سنّت ، ماندگار شده است.

ـ نقاره زدن و شيپور نواختن ، براى احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا (ع) است و تنها جنبه تشريفاتى دارد و هيچ نظر ديگرى در ميان نبوده است.

تشکیلات نقاره خانه در آستان قدس رضوی

ساختمان نقاره خانه معمولاً در مکانی مرتفع در بالای دروازه ی شهر یا سردرِ ورودی کاخ شاهان و یا مکان مرتفع در نزدیکی ارگ و یا قراول خانه احداث می گردید تا صدای نقاره در قسمت های مختلف شهر شنیده شود و از نظر ظاهری شبیه برج و یا آشیانه به شکل مستطیل و یا مربع و مسقّف بودند و به وسیله ی پلکان با زمین مرتبط می شدند. بنای نقاره خانه ی آستان قدس رضوی نیز با همان ضرورت و در مکان کنونی که مرتفع ترین نقطه ی در مرکز شهر مشهد قدیم بوده است، احداث شده تا صدای نقاره در حرم و شهر شنیده شود.

نمای بیرونی دو طبقه ی تحتانی نقاره خانه نیز به وسیله طاق نماهای زیبا و با خوانچه بندی به وسیله ی کاشی معرق در رنگ های جالب مزيّن شده است.
نقاره خانه در آستان قدس رضوی

نقاره خانه سابق تقریباً در همین محل کنونی قرار داشته و ساختمان آن در دوره قاجاریه آغاز شده و توسط حاجی قوام الملک به اتمام رسیده است، چنان که اعتماد السلطنه می نویسد:

«… سمت خیابان پایین، بالای درِ پایین خیابان نقاره خانه ی حضرت است که مرحوم حاجی قوام الملک تمام نموده است».

این بنای قدیمی که به دلیل عدم استحکام و کاربرد مصالح ساده، با گذشت زمان پوسیده و فرسوده شده و به رغم آنکه با بادبندهای چوبی در اطراف مهار شده بود، در شرف انهدام بود، در سال 1338 ه.ش برای بازسازی و احداث نقاره خانه ی جدید تخریب شد.

زمانی که نقاره خانه ی جدید در حال احداث بود به مدت چند ماه ابتدا در کنار برج ساعت بر فراز ایوان غربی و پس از آن به مدت چهار سال بر روی سکوی چوبی موقت و بر فراز ایوان عباسی، نقاره نوازی می شد تا اینکه ساختمان جدید احداث گردید. این بنا از سه طبقه تشکیل شده است که در طبقه اول انبار وسایل نقاره خانه و در طبقه ی دوم، اتاقک مخصوص نقاره چیان قرار دارد که با دو پنجره ی کوچک آهنی به طرف مغرب مزین است و در طبقه فوقانی آشیانه ی نقاره خانه واقع شده که حدوداً 20/3 متر ارتفاع دارد و به صورت هشت ضلعی منتظم کشیده در طول است. ارتفاع نقاره خانه 50/9 متر و قاعده ی آن 30 × 18/6 متر می باشد و سقف آشیانه با 18 پایه ی آهنی بر روی طبقه دوم اتصال یافته و نرده ای آهنی با طرح های هندسی در اطراف آن کشیده شده و در نمای خارجی بر لبه ی سقف آشیانه سه قطار مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام آشیانه کنگره ای معرق به رنگ فیروزه ای در دورتادور خودنمایی می کند. نمای بیرونی دو طبقه ی تحتانی نقاره خانه نیز به وسیله طاق نماهای زیبا و با خوانچه بندی به وسیله ی کاشی معرق در رنگ های جالب مزيّن شده است. ساختمان نقاره خانه از زمان تأسیس تا کنون چندین بار مرمت های جزئی داشته است.

ابزار و وسایل نقاره نوازی

ابزار و وسایل نقاره خانه شامل چهار نوع طبل و کرنا و لوازم متعلق به آن است. طبل ها از کاسه های بزرگ و کوچک مسی و چدنی است که پوست دباغی شده بر روی آن کشیده شده و با دو چوب ساده به طول تقریبی بیست سانتیمتر نواخته می شوند و کرناها سازهای بادی به طول تقریبی 100 تا 120 سانتیمتر است که از جنس مس یا برنج ساخته شده و آب كُرم داده شده اند. طبل ها و کرناها در مشهد ساخته می شوند.

طبل ها به عنوان کوس شادیانه هستند و ذکر خاصی ندارند اما کرناها با دمیدن به صدا در می آیند و دارای ذکر هستند. و به قولی آهنگ امروز کرناها همان آهنگ قرن های قبل است که سینه به سینه نقل شده و باقی مانده است و به این ترتیب اجرا می شود:

سرنواز(سردسته ی کرنانوازان) ابتدا کرنا را به طرف گنبد مطلا با حالت سلام می گیرد و با آهنگ(سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا) می نوازد و پس نوازان که تعداد آن ها پنج نفر می باشد، با کرنا هماهنگ پاسخ می دهند: امام رضا( دو مرتبه). مجدداً سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره کرده می دمد: امام رضا( 3 مرتبه) و پس نوازان جواب می دهند: غریب رضا( دو مرتبه). در دست دوم، سرنواز می دمد: مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا. پس نوازان پاسخ می دهند: رضاجان(سه مرتبه) و سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد مطلا می گیرد و ذکر می کند: یا امام غریب یا امام رضا. پس نوازان جواب می دهند: رضا جان( 3مرتبه) و در دست سوم سرنواز می دمد: دوره دوران امام رضاست. در این موقع طبّال ها کوس شادیانه می نوازند و مجدداً سرنواز ذکر می کند: دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان. پس نوازان جواب می دهند: ای دادرس درماندگان. و موقعی که پس نوازان می خواهند کرناهای خود را کنار بگذارند سرنواز می گوید: فریادرس! و طبال ها با شدت بیشتر بر طبل ها می کوبند.

طبل ها به عنوان کوس شادیانه هستند و ذکر خاصی ندارند اما کرناها با دمیدن به صدا در می آیند و دارای ذکر هستند.
ابزار نقاره نوازی

در هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه(شمال) رو به گنبد مطلای امام و بر روی صندلی های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره خانه(جنوب) می ایستند و هماهنگ نقاره نوازی می کنند.

در گذشته انجام وظیفه ی نقاره چیان در روزهای عادی، خدمت معمولی و در مواقع خاص و مناسبت ها، به ویژه جشن اعیاد «نقاره خانه ی عید» نامیده می شد.

مواقع نقاره نوازی

اينک نقاره هر صبح پيش از طلوع آفتاب و هر عصر پيش از غروب خورشيد نواخته مى شود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب ، آخرين نواهاى نقاره به گوش مى رسد. اين بدان معنى است که نمازگزاران براى بر پا داشتن فريضه خود ، اندک فرصتى بيش ندارند و اگر نماز خويش را به جاى نياورده اند ، مى بايد شتاب کنند و به اقامه نماز بپردازند.

افزون بر اين ، هنگامى که حادثه ي خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پديد آيد ، نقاره نوازان بر فراز نقاره خانه مى روند و بر طبل ها مى کوبند و در شيپورها مى دمند.

نيز، هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بيمارى شفا يابد و به خيل شفايافتگان آستان حضرتش افزوده شود ، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى ، نقاره ها را به صدا در مى آورند.

علاوه بر اين ، در شب هاى ميلاد معصومان و بزرگداشت مناسبت هاى مذهبى ، مانند جشن هاى بزرگ قربان و فطر و غدير، و هم چنين در زمان تحويل هر سال شمسى ، در آغاز نوروز، نقاره نواخته مى شود.

اما… در ايام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شيعيان است ، به منظور احترام به آيين سوگوارى ، هيچ نوايى از نقاره خانه به در نمى آيد.

شنیدن نوای دلنشین نقاره ها در لحظات ناب غروب آفتاب حال هر کسی را خوب می کند. برای سفر به مشهد با استفاده از بهترین پیشنهاد خرید بلیط تراولچی خود را به آستان مقدس امام رضا برسانید و این لحظات را تجربه کنید.